MORAAL

Ja maar iederéén doet het toch?

Wanneer amoreel gedrag legaal en lucratief is, gaan mensen zich amoreel gedragen. Dat zagen we bijvoorbeeld bij de bankencrisis bij de Panama-papers. Het wemelt van foute types die gebruik maken van mazen in de wet om belasting te ontduiken. Regisseur Almodovar, de Ijslandse premier, bankiers, rijlelui… Het is een schande. Wijzelf zouden zoiets nooit doen! Toch?

Maar hoe kan het dan dat de Action floreert vanwege haar lage prijzen? Die zijn alleen mogelijk doordat het bedrijf het laagst scoort op duurzaamheid.* En wie koopt al dat vlees waar de supermarkten mee stunten? Heel fout natuurlijk van die supermarkten – ook een schande! – maar aan wie verkopen ze die kiloknallers eigenlijk?

De doorsnee consument is uiteindelijk net zo’n uitvreter als de doorsnee belastingontduiker: hij profiteert van lage prijzen die mogelijk zijn doordat bedrijven zich niet bekommeren om de maatschappelijke schade die hun productie veroorzaakt. Kinderarbeid, plastic soup, ontbossing en de vele uitwassen van de veeindustrie zoals CO2-uitstoot, resistente bacteriën, fijnstof en aantasting van water, bodem en biodiversiteit. Het zijn allemaal gevolgen van de bulkproductie die lage prijzen mogelijk maakt.

Koopjes jagen ‘voelt’ anders, maar dat komt vooral doordat bijna iederéén er openlijk aan meedoet en niet een select gezelschap van rijken en CEO’s. Jan met de pet en Truus met de muts vertellen thuis blij hoe goedkoop het bij de Action was. Niemand roept ‘schande!’ als er een dikke varkenshaas op tafel komt (en als je het wel doet, ben je een ongezellige moralist). Wat doe je nou verkeerd als je hetzelfde doet als iedereen? Als je niet kunt wijzen naar iemand ánders die fout is, maar er gewoon zelf bij hoort, dan is het vast niet echt fout.

En toch kan iederéén fout zijn. Uit onderzoek** is gebleken dat mensen zich makkelijk laten verleiden tot gedrag dat tegen hun eigen ethiek in gaat. Doorslaggevend is niet of het gedrag moreel is, maar of ze er een smoes bij kunnen bedenken. En zo laat de verwende Westerse consument zich graag verleiden tot goedkope aankopen die ernstige gevolgen hebben voor het collectief – voor mensen in minder welvarende delen van de wereld, en voor natuur, milieu en klimaat, dus voor toekomstige generaties. Bijna altijd als een product zo goedkoop is, is er elders op de wereld iemand die weerloos is en de prijs betaalt – voor een product dat wij niet eens echt nodig hebben.

Net als bankiers en belastingontduikers doen we ons voordeel met de omstandigheden die zijn ontstaan, binnen de wettelijke mogelijkheden die er zijn, zonder ons gedrag te toetsen aan onze persoonlijke moraal of zelfs maar informatie te vergaren over de ethische aspecten van de productie. Hoe minder je daarbij stilstaat, hoe makkelijker. Het voelt niet verkeerd, want we doen het allemaal en het mag.

Maar niet alles wat ‘normaal’ en legaal is, is moreel verdedigbaar. Slavernij en heksenverbranding waren ook ooit aan de orde van de dag. Financiële misbaksels waren jarenlang doodnormaal in de bankenwereld. ‘Hoe kunnen ze met zichzelf leven?’ vroeg Joris Luyendijk zich af na zijn interviews met bankiers die geheel legaal de pensioenen van velen om zeep hielpen. Nou, zo dus – zoals negen van de tien Nederlanders dat ook doen. In de woorden van een door Luyendijk geïnterviewde bankier: ‘Daar denken we gewoon niet over na’.