Niet de boeren, maar grote industrieën daarachter werken milieubeleid tegen

Nu krimp van de Nederlandse veestapel serieus op de agenda staat, na meer dan twintig jaar vooruitschuiven, is er alle kans dat de verspreiding van desinformatie over stikstof verder toeneemt. Het leidt nu al tot honderden onnodige tijdverslindende Kamervragen, verwarring bij burgers en het demoraliseert integere politici. Waar komt die desinformatie vandaan? Niet van de boeren, maar van de landbouwindustrie daar achter, zoals de veevoederindustrie, slachthuizen, agrarische banken (zo wist Rabobank samen met LTO onderzoek naar krimp van de veestapel buiten het klimaatakkoord te houden), zuivelcoöperaties en zelfs de farmaceutische industrie (70% van de antimicrobiële middelen in de EU gaat naar de veehouderij). Dáár liggen de grote financiële belangen.

Het zijn dezelfde bedrijven die achter Yvon Jaspers' veeindustrie-promo op NPO zaten, achter de boerenprotesten van Farmers Defense Force, en achter de oprichting van de BoerBurger Beweging via hun reclamebureau RemarkAble (dat campagnes maakt voor onder meer Bayer Crops, Agrifirm en slachterij Vion). De ‘partij’ werd zelfs gevestigd op hetzelfde adres, in het partijbestuur zit de directie van het reclamebureau. 

De agrarische industrie heeft belang bij vertegenwoordiging in de Kamer, als voorpost van de lobby. Kamerleden komen makkelijker in de media, was de – zeer juist gebleken – inschatting. De zogenaamde partij voor boeren en burgers kiest nooit voor kleinschaligheid of biologische landbouw – wel voor de mega-veeindustrie: de belangrijkste klant van grote agrarische concerns als Bayer en For Farmers. Dit zijn de bedrijven die achter de schermen aan de touwtjes trekken. Hun belangen staan het meest op het spel. Zo haalt For Farmers bijna de helft van de omzet uit Nederland, waar de verkoopcijfers wankelen en de toekomst van de sector onzeker is. Dat merken ze ook op de beurs. Grote investeerders zoals pensioenfondsen spreken al van gestrande activa.

Veehouderij grootste afnemer akkerbouw

De veehouders zelf zijn slechts pionnen in hun verdienmodel. Als consumenten rechtstreeks graan eten (bv. via plantaardige vleesvervangers), hebben we daar aanzienlijk minder van nodig dan als we het graan eerst aan dieren voeren en uiteindelijk hun vlees eten. Afhankelijk van het dier, de regio, het soort voer en de berekeningswijze, verspillen we grofweg 2 tot 20 keer zoveel plantaardig voedsel in het productieproces van dierlijke eiwitten. Minder vee is minder veevoer. De veehouderij is de grootste afnemer van akkerbouw. De dieren in onze intensieve veehouderij worden opgefokt met eiwitrijk krachtvoer, opdat ze snel groeien en ‘topproductie’ leveren, zoals 9000 l melk per jaar per koe.

Voor de productie van dat voer worden elders in de wereld bossen gekapt. Het verdienmodel van veevoederbedrijven zou ineenstorten als we voedsel produceren zonder omwegen, dus zonder tussenkomst van dieren. Als we geen regenwouden meer mogen kappen. Als de veesector geen stikstof meer mag uitstoten.

Mondiale veevoedergigant For Farmers is dan ook te beschouwen als het motorblok achter de intensieve veehouderij in Nederland en omringende landen. Niet voor niets werd de oplossing voor de stikstofcrisis lange tijd gezocht in aangepast veevoer.

LTO vertegenwoordigt niet alle boeren

Er zijn nog meer belanghebbende industrieën. Niet alleen slachthuizen, maar denk ook aan mestverwerkers, stallenbouwers, fabrikanten van mengwagens, voerrobots, kraamkooien, eenlingboxen, castreerhouders, verlostangen, luchtwassers, kunstmest en bestrijdingsmiddelen. Al die bedrijven hebben een dikke vinger in de pap bij LTO en maken genoeg winst om continu een omvangrijke politieke lobby gaande te houden. (De milieubeweging beschikt slechts over een fractie daarvan, er wordt immers niets verdiend aan opkomen voor het milieu.) Boeren die het roer omgooien, die biologisch of natuurinclusief willen boeren, worden in het algemeen niet vertegenwoordigd door deze lobby of door LTO. De grote spelers op de achtergrond hebben er alle belang bij om de ontwikkeling van biologische landbouw te remmen: als landbouw met de natuur samenwerkt, in plaats van er tegenin gaat, is veel minder rommel nodig zoals kunstmest, bestrijdingsmiddelen, antibiotica. Dus minder business.

Zodra er stemmen opgaan om de reguliere veehouderij aan banden te leggen of te krimpen, klinkt luidkeels protest dat boeren worden ge-shamed. Dat werkt, want niemand wil de hardwerkende boeren het brood uit de mond stoten. Ze hebben het al moeilijk genoeg, ze zitten volledig klem in het hele systeem dat wordt beheerst door banken, supermarkten, veevoederbedrijven, slachthuizen en andere aanpalende industrieën. De tactiek van de beweging van Caroline van der Plas, die het zogenaamd opneemt voor de arme boer (maar schaamteloos wordt gesponsord door big-agro) is uiterst effectief, want niemand wil dat die arme boer de dupe wordt van de stikstofcrisis.

En hoe kun je ooit dierenleed aan de kaak stellen zonder dat iemand zegt: dus jij beweert dat boeren dierenbeulen zijn?

Boer zelf ook slachtoffer

Wanneer burgers, politici en media zien hoe de hazen lopen, wordt duidelijker dat alle kritiek in feite is gericht op de grotere industrie erachter. Díe is ook de oorzaak van ontbossing en corruptie op grote schaal. Media zouden daarom consequent moeten berichten over de werkelijke daders. De boer zelf is ook slachtoffer. Diens belangen zouden beter vertegenwoordigd moeten worden door LTO. Dat gebeurt niet door de dominante positie van de grotere spelers. Die positie versterkt zichzelf, want de inkomsten en EU-subsidies gaan vooral naar de grootste boeren en de industrieën erachter, terwijl de kosten naar de samenleving gaan. Ons als samenleving kost deze sector meer geld dan hij oplevert.

Als media consequent man en paard noemen, zoals Tom-Jan Meeus onlangs deed toen hij schreef over de verspreiding van desinformatie over stikstof, zal dit meer draagvlak creëren om boeren, natuur, milieu, klimaat, volksgezondheid (denk aan longaandoeningen bij veehouders en omwonenden), woningbouw en andere vitale sectoren te beschermen tegen de grote vervuilers.

Het effect van publiek in de studio op televisie        

Roos Vonk

Mensen hebben de neiging elkaar automatisch na te doen. Dit is een oeroud mechanisme dat we delen met andere dieren. Vissen in een school zwemmen allemaal dezelfde kant op. Kippen gaan eten als ze andere kippen zien eten. Mensen gaan opeens rennen als er ergens paniek is en ze anderen zien rennen, of ze lopen gedachteloos naar de verkeerde uitgang van het station, achter iemand anders aan. Gaat er bij een vergadering iemand hoesten, of gapen, dan kun je er donder op zeggen dat het overslaat. Gapen, krabben en lachen horen tot de meest besmettelijke gedragingen.

Dit betekent het nogal wat uit kan maken of je iets samen met anderen meemaakt of alleen. Als mensen samen zijn, juichen ze harder bij een sportwedstrijd en lachen ze uitbundiger bij een grappige film dan als ze alleen zijn. Dat komt niet alleen doordat ze elkaars gedrag versterken, maar ook elkaars gevoelens en stemming. De emotionele reactie van anderen beïnvloedt dus ook je eigen emoties. Hebben de mensen om je heen plezier, dan zul je zelf ook vrolijker worden dan als ze de pest in hebben.

Dit verschijnsel van emotionele besmetting is een belangrijke reden voor het gebruik van de ‘lachband’ bij komische programma’s op tv. Het lachen van anderen zorgt ervoor dat de kijker onbewust wordt aangestoken en meer plezier heeft. In de negentiende eeuw hadden Franse theatermakers dit al in de gaten: zij huurden mensen in die enthousiast klapten bij de voorstelling, claque genoemd. Vandaag de dag heeft het publiek bij televisieprogramma’s dezelfde functie (‘klapvee’). Onderzoekers die video’s analyseerden van klappende zalen, ontdekten dat de hele zaal gaat klappen als een paar mensen beginnen, en ook weer verstomt als een paar mensen stoppen. Het applaus en het uitdoven daarvan verspreiden zich door de zaal als een virus. Naarmate het applaus meer volume heeft, lijken mensen dit ook te ervaren als een signaal om langer door te gaan met klappen. Zo kan een artiest met dezelfde voorstelling de ene avond veel meer applaus oogsten dan de andere.

Mensen zeggen weleens dat ze het gelach van anderen niet nodig hebben om te weten wat ze leuk vinden, of zelfs dat ze het irritant vinden. Onbewust zijn we echter toch veel meer groepsdieren dan we zelf beseffen. De afwezigheid van publiek bij televisie-programma’s sinds de coronacrisis, heeft vermoedelijk wel tot gevolg dat we netto iets minder lol hebben.

De beste stuurlui hebben de minste expertise

Roos Vonk

Je ziet het altijd al geregeld op internet en sociale media, maar sinds de coronacrisis lijkt een klassiek psychologisch fenomeen een vlucht te nemen: het we weten niet wat we niet weten-effect, oftwel Dunning-Kruger effect – genoemd naar de onderzoekers die aantoonden dat mensen hun eigen kennis en competentie sterk overschatten, doordat ze per definitie geen rekening kunnen houden met datgene wat ze niet weten of niet kunnen. Het effect blijkt vooral sterk te zijn wanneer mensen (a) sowieso weinig weten en (b) zich begeven op onbekend terrein – zoals wij allemaal waar het gaat om corona.

Het gevolg: stevige oordelen op basis van onvoldoende kennis. Zoals de NRC-hoofdredactie schreef: ‘Wie nu al stellig zegt dat het kabinet verkeerd zit, overschat zijn eigen voorspellende gave.’ Of, in de woorden van Geert Mak bij DWDD: ‘Pas achteraf zullen we weten wat wijsheid was.’

Ons kabinet wil enerzijds de verspreiding van het virus beperken, anderzijds ook onze levens niet meer dan nodig ontregelen. Het bewandelt een smalle evenwichtsbalk die ook nog voortdurend in beweging is, doordat we op onbekend terrein zijn waar de kennis van deskundigen onvolledig is en elke conclusie slechts een momentopname is. Ik kan me wel voorstellen dat leken, op basis van wat ze weten, overtuigd zijn van de noodzaak of rampzaligheid van een besluit. Bovendien zijn de deskundigen het niet altijd met elkaar eens. Maar juist zij beseffen dat dat ook bij wetenschap hoort, dat geen enkele conclusie in beton is gegoten en kennis altijd in ontwikkeling is. Zij kijken naar de totale configuratie van alle relevante afwegingen. Telkens als ik deskundigen hoor, leer ik weer over nieuwe aspecten waar ik helemaal niet aan had gedacht. Als buitenstaander kun je domweg niet alles overzien wat meespeelt.

Ik ben geen fan van dit kabinet – zeker niet van de volstrekt amorele, kortzichtige, opportunistische houding wanneer het gaat om klimaat, natuur en dierenwelzijn. Maar in de coronacrisis heb ik niet de indruk dat politiek of electoraal opportunisme leidend is in de besluitvorming. Het kabinet volgt nu eens (anders dan als het gaat om klimaat en natuur) wél wetenschappelijke adviezen, en het pragmatisme van Rutte lijkt zelfs goed van pas te komen; want hij is niet te ijdel of te principieel om plannen bij te stellen op grond van voortschrijdend inzicht of druk vanuit de samenleving.

De fase waarin mensen hun eigen kennis overschatten wordt door populaire auteurs ook wel ‘Mount Stupid’ genoemd; pas later, bij voortschrijdende kennis, ontdekken mensen wat ze niet wisten en bereiken ze, na het ‘Dal van Wanhoop’, langzaam de ‘Helling van Verlichting’. De top van die helling heeft nog niemand bereikt waar het om COVID19 gaat. Maar mensen met meer kennis en expertise beseffen de beperkingen van hun kennis beter. Die bescheidenheid zou meer mensen sieren en onze teamspirit ten goede komen.

Dat doen alleen anderen

“Bent u aan het hamsteren?’ werd op de radio gevraagd aan mensen met overvolle karretjes in de supermarkt. Nee, was steevast antwoord. ‘Ik doe boodschappen voor de hele week en dan heb ik altijd zoveel’; ‘de pasta was in de aanbieding, daarom wat extra pakken’; ‘we hebben vanavond eters dus ik heb extra nodig’; enzovoort. Geen enkele winkelaar vond het woord hamsteren op zichzelf van toepassing. Toch weten we, door de lege schappen, dat er wel degelijk gehamsterd wordt.

De vraag rijst dan hoe effectief de oproep is om dat niet te doen Immers, niemand zal zich aangesproken voelen. Het is net als bij de Sire-campagne #doeslief. Niemand dacht: hé verhip, dat onbeschofte gedrag, dat is wat ik vaak doe, daar moet ik gauw mee ophouden. Mensen maken zich zorgen om de wellevendheid van ánderen.

Sociaalpsychologische experimenten wijzen erop dat onze kijk op anderen vaak realistischer is dan op onszelf. Het verschil zit ‘m erin dat we bij anderen vooral hun gedrag zien, datgene wat ze doen; bij onszelf kijken we naar binnen (introspectie) – naar wat we denken, willen, bedoelen. We menen een unieke bron van informatie te hebben doordat we toegang hebben tot onze drijfveren en afwegingen. Maar dat is een illusie. Onze blik naar binnen is notoir onbetrouwbaar – deels doordat we door een roze bril naar onszelf kijken (hinderlijk hamsteren, dat zou ik nooit doen), deels doordat onze beweegredenen grotendeels tot stand komen via onbewuste processen, en we de werkelijke achtergrond dus vaak echt niet kennen – bijvoorbeeld de onzekerheid door Corona, het gevoel er geen controle over te hebben en met extra boodschappen in elk geval nog íets zelf in de hand te kunnen nemen.

Dit gebrekkige zelfinzicht is een grote belemmering in psychologisch onderzoek dat gebruik maakt van zelfrapportage. Wat vindt u belangrijk in een politieke leider, wat is de ideale partner, hebt u weleens een #metoo begaan, waarom gebruikt u dit wasmiddel: de antwoorden van mensen wijken af van de reacties die ze feitelijk tonen in experimenteel onderzoek of in de realiteit. Als we op zelfrapportage zouden afgaan, zouden we tot een dramatische onderschatting van het hamstergedrag komen.
 
Het is tevens een belemmering in interventies voor gedragsverandering. Immers, of het nu gaat om hamsteren, onbeschoft gedrag, promiscuïteit of hygiëne in de keuken, degenen van wie je het gedrag wilt veranderen moeten zich aangesproken voelen. Daar ligt de ware uitdaging voor de communicatie-experts: het is de eerste klap die een daalder waard is. Want als mensen eenmaal goed herkennen dat het over hén gaat, is dat een eyeopener waar geen gedragsveranderings-nudge tegenop kan.

Het groeiend ongemak over vliegen en vlees eten

Onze Taal heeft het toevoegsel -schaamte gekozen tot het woord dat 2019 het best typeert: vliegschaamte, vleesschaamte, lang-douchen-schaamte, het zijn woorden die ons groeiend ongemak over ons klimaat-onvriendelijke gedrag uitdrukken. Maar is dat ‘ongemak’ eigenlijk wel schaamte en niet schuldgevoel? Is daar verschil tussen en maakt dat uit?

Er zijn om te beginnen enkele belangrijke overeenkomsten. Bij schaamte en schuld leg je de oorzaak bij jezelf, anders dan bij emoties als boosheid of minachting. Het zijn emoties waarbij het zelfbewustzijn sterk is verhoogd, ze gaan over jezelf, en tegelijkertijd worden ze vaak opgeroepen in sociale situaties (hoewel ze ook vaak pas optreden als men uit die situatie is en alleen is). Het zijn allebei zogenoemde verzoeningsemoties: emoties die mensen ervaren als ze iets verkeerd hebben gedaan en de relatie met anderen willen herstellen. Beiden zijn ook emoties die mensen vaker voor zichzelf houden en niet snel delen met anderen, zelfs niet met hun vrienden, vergeleken met bijvoorbeeld boosheid, teleurstelling of verdriet.

Zowel schuld als schaamte zijn morele emoties, ze gaan over goed en fout. Maar een belangrijk verschil is dat schaamte meer gaat over wat anderen van je denken en minder over je eigen morele standaard. Schuldgevoel is sterk gekoppeld aan het schenden van een morele regel, vaak met schadelijke gevolgen voor anderen; schaamte kan door meer verschillende situaties ontstaan. Het is net als schuldgevoel wel gekoppeld aan het effect van je gedrag op anderen, maar bij schaamte zijn  mensen primair bezig met de gedachte: wat vinden anderen ervan? Bij schuldgevoel gaat het om wat ze er zelf van vinden, hun eigen morele standaard.[1]

Doordat mensen bij schaamte primair bezig zijn met het beeld dat anderen van hen hebben, ligt de aandacht bij zichzelf en zijn ze minder empathisch tegenover anderen. Het kan zelfs boosheid en rancune tegenover anderen oproepen en andere defensieve reacties. Schuldgevoel is een meer constructieve emotie, het leidt tot een behoefte om het goed te maken, de fout te herstellen (de relatie te herstellen, als je de belangen van iemand hebt geschaad), het volgende keer beter te doen.[2]

Is vlieg- en vleesschaamte echt wel schaamte en niet schuldgevoel? Ik weet het niet. Beiden kunnen door dezelfde situaties worden opgeroepen, en de ene persoon is schaamtegevoeliger dan de andere. Gaat het vooral om wat ánderen vinden van je klimaatonvriendelijke keuzes, dan is het schaamte. Dat zou passen bij wat we vaak zien: dat het mensen weliswaar dwars zit maar ze er evengoed mee doorgaan, vaak zelfs vrolijk 'Ik heb last van vliegschaamte!' koketterend. Op den duur kan ook schaamte wel tot gedragsverandering leiden, als duurzaam gedrag een sterkere sociale norm wordt. Mensen volgen uiteindelijk vanzelf de kudde. Maar vooralsnog moeten we het vooral hebben van mensen met vlees- en vliegschuldgevoel: die zullen al eerder naar duurzame keuzes switchen omdat ze hun eigen morele kompas volgen.

Complexe problemen besteden we liever uit – al is de prijs daarvoor hoog

Steeds meer mensen voelen een knagende twijfel bij hun klimaatonvriendelijke gewoonten, zoals vlees eten en vliegreisjes maken: klimaatstress. Niet dat we lopen te rennen en hijgen om klimaatverandering voor te blijven – het gaat immers om iets wat traag verloopt en waarvan we de gevolgen niet direct zien. Maar er is wel bezorgdheid, schuldgevoel en onzekerheid.

Een manier om dat soort gevoelens het hoofd te bieden, is vertrouwen op de overheid. Het is een complex onderwerp, we weten er bijna allemaal te weinig van en voelen ons als individu machteloos, dus het is wel zo makkelijk om de hele kwestie uit te besteden: de staat, die gaat erover. Het gevolg hiervan is, zo blijkt uit Amerikaans onderzoek*, dat mensen meer gaan vertrouwen op ‘het systeem’. Dit is een bekend psychologisch effect: naarmate mensen zich meer afhankelijk voelen van iets (bijvoorbeeld een instelling) of iemand, gaan ze er ook meer in geloven dat die alles goed regelt. Als je de toekomst van ons allen, onze kinderen en kleinkinderen in handen hebt gelegd van de overheid, moet je er voor je eigen gemoedsrust wel op vertrouwen dat ons lot daar in goede handen is.

Dit vertrouwen blijkt ervoor te zorgen dat mensen zich afsluiten voor nieuwe, potentieel bedreigende informatie over het onderwerp. Duidelijk positieve berichten willen ze nog wel lezen, maar negatieve of gemengde informatie niet. Dit leidt er weer toe dat ze een te rooskleurig beeld krijgen – want ze laten alleen nog positieve informatie toe – en nóg minder van het onderwerp weten. Dus wat begint met te weinig weten over een onderwerp, heeft uiteindelijk tot gevolg dat men nog onwetender wordt.

De onderzoekers toonden aan dat dit mechanisme vooral optreedt bij complexe onderwerpen – zoals klimaatverandering – en bij degenen die het het meest aangaat, dus bij wie het onderwerp stress veroorzaakt. Het uitbesteden aan de overheid kan die stress verminderen, maar de prijs die men daarvoor betaalt is hoog. Het betekent immers dat juist degenen voor wie het onderwerp gevolgen heeft, niet goed geïnformeerd zijn en niet in actie komen.

Aan de ene kant hebben mensen gewoon gelijk als ze grote, complexe problemen uitbesteden. Je moet wel, je kunt niet overal verstand van hebben (en dat geldt ook voor alle betwetertjes op internet). Aan de andere kant is het goed om waakzaam te blijven dat we ons niet afsluiten; om te voorkomen dat we er steeds minder van weten, moeten we de ontwikkelingen kritisch blijven volgen, ook als dat stress geeft.

Een manier om die stress enigszins te beperken, is op lokaal niveau aan het probleem werken, zeggen de onderzoekers. Dan blijft het overzichtelijk en heb je minder het gevoel dat je er alleen voor staat. Het lijkt misschien klein en onbeduidend, maar bedenk: niemand hoeft het alleen op te lossen. Met z’n allen, met ieders kleine verwaarloosbare bijdrage hebben we klimaatverandering veroorzaakt; dus met z’n allen kunnen we het ook weer afremmen. Je bent altijd deel van een grotere groep die gezamenlijk het verschil kan maken.

• Lees ook: Klimaatsmoezen: waarom we te weinig doen
• Luister: Jortcast: Jort Kelder interviewt Roos Vonk over klimaatstress

Alles wat je doet versterkt zichzelf, ook politiek

Vandaag kijkt de hele wereld mee met onze verkiezingen. Zal het ondenkbare ook hier gebeuren: Kan Wilders winnen? Gaat Europa de Verenigde Staten achterna? De vraag blijft prangend zolang er zoveel onvrede is onder kiezers, met name in de middenklasse; populistische partijen gaan uit van een tegenstelling tussen ‘het gewone volk’ en de elite – die wordt gezien als oneerlijk en misbruik makend van haar macht en privileges. Als je ontevreden bent, is het ook makkelijker om boos te zijn op andere mensen die jou onrecht doen dan op iets abstracts als robotisering (de belangrijkste oorzaak van werkloosheid) en klimaatverandering (een van de belangrijke oorzaken van het vluchtelingenprobleem).

Onvrede blijkt echter niet alleen de oorzaak te zijn van populistisch stemmen, maar ook een gevolg, zo toonden Nederlandse onderzoekers aan.* Vaak stemmen mensen populistisch omdat ze hun eigenbelang willen beschermen; ze willen bijvoorbeeld minder immigratie, meer veiligheid en (in Nederland) meer geld naar de zorg en eerder AOW. Wanneer ze stemmen op een politicus die hun belangen bewaakt – of dit overwegen – komen ze in contact met andere boodschappen van die partij, die hun onvrede verder aanwakkeren – zoals het idee dat gevestigde politici onbetrouwbaar zijn en alleen aan hun eigen elite-groepje denken (de ‘grachtengordel’ en ‘linkse hobby’s’).

Onvrede kan dus juist het resultaat zijn van populistisch stemmen. Zo ontstaat een spiraal waarin onvrede en populistische politiek elkaar versterken. Want politici spelen hier weer op in door tegen elkaar op te bieden in populisme, zoals we de afgelopen tijd zagen: Wilders, Rutte en Buma deden steeds wedstrijdjes ver-piesen over hoe stevig ze ‘het immigrantenprobleem’ aanpakken, en al doende wakkerden ze de onvrede hierover verder aan.

Het is een mooi voorbeeld van een algemener psychologisch principe: alles wat je doet versterkt zichzelf. We denken vaak dat ons gedrag voortkomt uit onze overtuigingen, maar het is ook omgekeerd. Als je bijvoorbeeld chagrijnig bent en je ernaar gedraagt, word je al doende steeds chagrijniger. Zo kun je je door je eigen slechte stemming op sleeptouw laten nemen. Ook weten we uit onderzoek dat mensen na het nemen van een beslissing onbewust bevestiging zoeken dat ze de juiste keuze hebben gemaakt.

Op die manier creëren we onze eigen werkelijkheid: je wordt wat je doet. Je gedrag versterkt je overtuigingen en omgekeerd. Die spiraal kan ten goede of ten kwade werken. Dat geldt voor ieder van ons als individu, maar het effect is des te sterker wanneer mensen elkaar aansteken en elkaar bevestigen dat ze tekort gedaan worden – in een van de meest welvarende delen van de wereld, mind you. Dat maakt het extra moeilijk die tendens te keren. De vraag is natuurlijk of de boze burger echt beter af is met een land vol ontevredenen – en met ‘leiders’ als Trump en Wilders om weer vreugde en vrede te creëren.