STEMMEN

Waarom we niet wijzer worden van enquêtes

Roos Vonk*

'De Nederlandse kiezer heeft behoefte aan een sterke leider'[1].
'Kiezers stemmen op de inhoud van het partijprogramma, niet op de persoon van de lijsttrekker.'[2]
'Mannen vinden intelligentie bij een vrouw belangrijker dan schoonheid.'[3]
Een paar voorbeelden van onderzoeksresultaten gebaseerd op zelfrapportage: je vraagt mensen naar hun meningen, overwegingen en motieven, en dan geven ze antwoord.
 
Maar mensen weten vaak helemaal niet weten wat ze willen, en vooral niet waarom. Dat is te danken aan die geroemde enorme capaciteit van ons onbewuste informatieverwerkingssysteem. De meeste dingen die we doen, denken en voelen komen via onbewuste processen tot stand. Autorijden, in grammaticaal correcte zinnen spreken, indrukken vormen van andere mensen, interpreteren wat je leest, een partner kiezen of een huis, een merk tandpasta, of een politieke partij: de onderliggende processen verlopen allemaal onbewust.

Kwebbeldoos

Volgens de Amerikaanse psycholoog Tim Wilson zijn we in wezen vreemden voor onszelf. We weten vaak wel wát we willen en vinden, maar niet waaróm. Achter de coulissen verwerkt het onbewuste alle informatie, en alleen tussentijdse resultaten van dat proces worden zichtbaar: een gevoel, een gedachte, een beslissing of handeling.
 
Dit betekent dat we onze eigen beweegredenen nauwelijks kennen, ook al hebben we wel die illusie. Ter plekke verzinnen we de redenen erbij: ‘Dat ik die persoon graag mag, zal wel komen omdat hij eigenschap X heeft want dat vind ik leuk.’ Of: ‘Ik vind collegialiteit belangrijk, dus dat moet de reden zijn dat ik graag werk bij bedrijf A.’  We bedenken dit soort redenen, dat geeft ons het gevoel dat we onszelf kennen. Ons bewuste zelf bevat een verklarend stemmetje, een soort voetbalcommentator die aan de zijlijn staat en commentaar geeft, maar nog nooit bij een training is geweest. Die innerlijke kwebbeldoos kent niet de drijfveren en oorzaken achter wat ie ziet, maar dat belet ‘m niet om er op stellige toon verhaaltjes over te vertellen.
 
Dit ervaren we als rechtstreekse toegang tot onze beweegredenen, maar dat is een illusie. Onze bedenksels kloppen vaak helemaal niet met onze werkelijke drijfveren. Dit betekent dat het niet zoveel zin heeft mensen te vragen naar het waarom van hun keuzes (zoals steevast gebeurt in verkiezingstijd). Mensen denken dat ze het weten, maar ze hebben vaak geen idee.

Je bent wat je doet

Toen Frans de Waal in 2017 te gast was in Zomergasten zei hij: Ik ben blij dat apen geen vragenlijsten kunnen invullen, want dat levert per definitie onbetrouwbare antwoorden op; terwijl die antwoorden door de menswetenschappers wel als feiten worden verwerkt. Hij had gelijk met het eerste, maar met het tweede deed hij de wetenschappers in mijn vakgebied (sociale psychologie) nogal tekort: zij weten dit al sinds de jaren zeventig (toen het artikel Telling more than we can know verscheen, een belangrijk wetenschappelijk artikel over ons onvermogen tot introspectie) en houden daar ook terdege rekening mee. Dat doen ze door gebruik te maken van experimenteel onderzoek en gedragsobservaties wanneer dat mogelijk is. Want als je meer van mensen wilt begrijpen, moet je kijken naar wat ze doen en niet wat ze daarover zeggen.

In het geval van verkiezingen blijkt dan onder meer (uit Amerikaans onderzoek) dat mensen vaker stemmen op kandidaten die lang zijn[4]; met krachtige, dominante trekken in het gezicht[5]; met een lagere stem; die in hun lichaamstaal zelfvertrouwen uitstralen. Ook is gebleken dat mensen eerder instemmen met politieke standpunten als die worden gepresenteerd door een charismatische persoon dan door een grijze muis; ze vinden die standpunten dan meer lijken op hun eigen standpunt. Hierdoor hebben ze zelf het idee dat ze kiezen voor het standpunt, niet voor de persoon.[6] En dát is wat ze vertellen in een enquête.